Met Foggia, Melfi en Bari als belangrijke steden, vormden Apulië en het aangrenzende Basilicata het centrum van Frederiks heerschappij. Tientallen kastelen bieden hier nog een tastbare herinnering aan de keizer. Het beroemdste en meest raadselachtige daarvan ligt boven op een hoge heuvel in Apulië, op twintig kilometer afstand van Andria.
Het is onbekend waarom Castel del Monte uitgerekend hier moest liggen: op een heuvel in the middle of nowhere, zonder enig strategisch of praktisch nut. Het ligt ver verwijderd van de dichtstbijzijnde plaats, en op vijftig kilometer van de kust. Een belangrijke weg heeft er nooit gelopen. Werd deze plaats gekozen vanwege de zichtbaarheid? Als hoogste punt in de verre omtrek is “de Kroon van Apulië” van alle kanten zichtbaar. Mogelijk heeft voor Frederik ook de vorm van de heuvel meegespeeld. De hoge (540 meter) kegelvormige heuvel – “Hohe Staufen” in het Duits – vertoont gelijkenis met de heuvel bij Göppingen waarop Frederiks overgrootvader in 1085 zijn stambucht bouwde.
Licht en schaduw spelen zo’n belangrijke rol, dat het kasteel lijkt te leven. De zon trekt met mathematische precisie schaduwlijnen over de muren. Het ene moment kleurt het kalksteen van de muren stralend wit, het volgende moment goudkleurig. Nu eens is de kleur helgeel, dan weer somber grijs. Het melkachtige licht van de avondzon zet het kasteel soms in een roze gloed. Bekleed met marmer, moet de binnenhof een schittering van licht zijn geweest.
Bij Castel del Monte draait alles om het getal acht. Het gebouw is een volmaakte achthoek (octogoon). Acht torens die achthoekig zijn; acht muren van acht voet dik en tachtig voet hoog. De achthoekige binnenhof, waar mogelijk een achthoekige fontein heeft gestaan, wordt omsloten door twee verdiepingen met elk acht identieke zalen.
Het op een triomfboog lijkende hoofdportaal biedt toegang tot de eerste van de acht zalen van de benedenverdieping. Om deze zalen te doorlopen wordt de bezoeker gedwongen een doolhofachtige volgorde aan te houden en ten minste één keer op de binnenhof te komen. Was het de bedoeling om binnendringers in verwarring te brengen? Is de indeling de keuze van het bange jongetje dat zich verstopte in Castellamare? De zalen hebben eenbogige vensters en een plafond van roodkleurige natuursteen, breccia rossa. De mysterieuze mozaïekvloer van zaal 8 van de benedenverdieping is deels bewaard gebleven.
De bovenverdieping is slechts beperkt bereikbaar. In drie van de acht torens leidt een wenteltrap omhoog. Waarom deze wenteltrappen “verkeerd om” draaien is een raadsel. De acht zalen van de bovenverdieping, die wel een doorgaande verbinding vormen, hebben een marmeren plafond. Deze zalen hebben tweebogige vensters en een vensterbank. Alleen de zaal op het noorden heeft een venster met drie bogen. Het uitzicht vanuit dit “Andria-raam” is in de richting van de stad waar Yolande en Isabella, Frederiks tweede en derde echtgenote, begraven liggen. De achtste zaal, gelegen boven het hoofdportaal, wordt de “troonzaal” genoemd. Door zijn situering – exact op het oosten – en elementen zoals de verhoogde vensterbank wordt deze zaal geassocieerd met Frederik zelf. Het is de enige zaal die zowel een venster naar buiten heeft als naar de binnenhof.
Van de aankleding van Castel del Monte – met vermoedelijk tal van antieke Griekse beelden – is vrijwel niets bewaard gebleven. Waarschijnlijk waren alle wanden en vloeren van het kasteel oorspronkelijk getooid met marmer en kostbare mozaïeken. Er zijn nog wel gedeeltes te zien van het roodgekleurde natuursteen waarmee de wanden bedekt waren. Ook op de doorgangen tussen de zalen is het nog aanwezig; met name de deuren naar de binnenhof zijn er mee getooid. Zowel in de zalen als in de torens zijn ribgewelven toegepast. De beelden en beeldhouwwerken aan de kapitelen en de bases van de ribgewelven maken duidelijk dat hier de allerbeste vaklieden aan het werk zijn geweest. De talrijke zuilen zijn getooid met Korintische kapitelen. In een van de portalen is nog de ruwe vorm van een gebeeldhouwd torso te zien. Een ruiter?
Deze vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. In ieder geval geen ‘kasteel’ in de gebruikelijke zin van “burcht, versterkte plaats”. Castel del Monte heeft geen gracht of weermuren - de meest elementaire verdedigingselementen. Ook was het geen ‘woonkasteel’. Dan hadden er keukens moeten zijn, voorraadkamers, en een kapel. Bovendien hebben maar vijf van de zestien zalen een schouw – maar zonder voorzieningen voor houtopslag. Voor ceremoniële ontvangsten is de indeling ongeschikt: een ridderzaal of ontvangstzaal ontbreekt. Het is evenmin waarschijnlijk dat Castel del Monte als jachtslot diende: dan hadden er stallen moeten zijn, en verblijven voor de valkeniers. Er is geen enkel bewijs dat de door gidsen aangeduide “Valkenierstoren” ooit gediend heeft als onderkomen voor valkeniers. Een romantisch verzinsel.
Men veronderstelt dat Frederik met het achthoekige Castel del Monte een symbolisch verband heeft willen leggen met de Rotskoepel van Jeruzalem, gebouwd op de resten van de Tempel van Salomon, waarvan de buitenmaten ook 300 “koninklijke el” (500 voet) zouden zijn geweest. Mogelijk heeft de niet door bescheidenheid gehinderde keizer met Castel del Monte architectuur in haar volmaakte vorm nagestreefd: een monument als metafoor voor de volmaaktheid van zijn bestuur. Castel del Monte is ook een aan de wiskunde gewijde tempel van symmetrie, waarin geografie, astronomie en geometrie samenkomen. Vooral het hoofportaal suggereert wiskundige bedoelingen. In de maatverhoudingen van het hoofdportaal komt het “Gouden Getal” (1,618) zo vaak terug, dat het portaal wel wordt gezien als eerbewijs aan de Gulden Snede. Welke rol heeft Fibonacci gespeeld bij de bouw van Castel del Monte?
Door zijn ligging is Castel del Monte ook astronomisch van betekenis. Het bouwwerk fungeert als zonnewijzer. Het zonlicht vult ieder uur één van de acht zalen. In de zalen op de bovenverdieping valt het zonlicht tweemaal per dag naar binnen; één keer door het raam aan de buitenzijde, en één keer door het raam aan de kant van de binnenhof. Voor de zalen op de grondverdieping is dit alleen ’s zomers het geval.
Hoe meer studie er van Castel del Monte gemaakt wordt, hoe duidelijker het wordt dat ieder onderdeel van de bouw gekozen is met de grootste zorgvuldigheid en met een diepere bedoeling. Met moderne meettechnieken is aangetoond dat allerlei maten en verhoudingen (de hoogte van de muren, de omtrek, de maten van de zalen en de grootte van de binnenhof) ertoe bijdragen dat Castel del Monte een nauwkeurige astronomische kalender is. Het hoofportaal en de daarboven gelegen ‘troonzaal’ zijn precies op het oosten gericht. Door de uiterst nauwkeurige situering op de zon spelen de geheimen van licht en schaduw spelen een nadrukkelijke rol.
Door de ligging van Castel del Monte werpt de zon één uur voor en één uur na de equinox een schaduw die een hoek van precies 45° vormt. Het moment van de equinox – wanneer de zon loodrecht op de evenaar staat en licht en donker precies in evenwicht zijn – was traditioneel een magisch moment waarop belangrijke rituelen werden uitgevoerd. De breedtegraad waarop Castel del Monte ligt (41° 05’) is de enige plaats waar de zon zijn schaduw in een rechte lijn werpt; op alle andere dagen van het jaar is dat een gebogen lijn. Op datzelfde moment wordt precies één wand van Castel del Monte volledig beschaduwd.
Over de totstandkoming van Castel del Monte tasten we in het duister. Behalve de op 29 januari 1240 gedateerde brief waarin Frederik opdracht geeft tot voorbereidende werkzaamheden, ontbreekt ieder document over de bouw. Geen bouwplannen of bouwtekeningen, helemaal niets. Het staat wel vrijwel vast dat cisterciënzer bouwheren een belangrijke rol bij de bouw hebben gespeeld. Cisterciënzers, de bouwheren van de gotiek, waren destijds de enigen in de westerse wereld die beschikten over de bouwkundige kennis voor een dergelijk bouwwerk. Ook het nadrukkelijke gebruik van kruisribgewelven in de zalen en torens van Castel del Monte wijst op hun betrokkenheid. Frederik, die nauwe betrekkingen met deze orde onderhield, maakte herhaaldelijk gebruik van hun bouwkundige kwaliteiten. Hun betrokkenheid zou bovendien verklaren waarom er geen documenten bestaan over dit bouwproject waarmee grote (financiële) inspanningen gemoeid waren. Traditioneel werd de bouwkundige kennis binnen deze kloosterorde mondeling overgeleverd.
Het ontwerp zelf moet (mede) het werk van anderen zijn geweest. De vereiste geometrische kennis en geavanceerde meettechnieken waren destijds vrijwel uitsluitend bekend bij de (islamitische) geleerden die in verbinding stonden met Frederiks hof. Net als de geometrische kennis die uit het ontwerp spreekt, doet ook de strikte symmetrie vermoeden dat het ontwerp een islamitische inspiratiebron heeft.
Het zorgvuldige ontwerp van Castel del Monte geeft aan dat het bouwwerk een belangrijk doel diende. Frederiks keuze voor een achthoekig ontwerp werd waarschijnlijk mede geïnspireerd door andere achthoekige gebouwen die hij kende. Enkele daarvan waren verbonden met hoogtepunten in zijn leven: de paltskapel van Aken en de Rotskoepel in Jeruzalem. Net als de toren van de paltskapel van kasteel Hagenau en de eveneens achthoekige San Vitale in Ravenna, hebben al deze gebouwen een godsdienstige functie. Castel del Monte is het enige achthoekige Middeleeuwse bouwwerk met een wereldlijk doel.
Voor de Middeleeuwer was vier het getal van de wereldse volmaaktheid. De seizoenen, de windrichtingen, de elementen, de levensfasen: allemaal zijn ze vier. Het getal van de hemel is de acht. In de oudheid werd er geheime kracht aan toegekend. De acht symboliseert de eeuwigheid en de wederopstanding. Het vierkant is het symbool van de aarde. De hemelse oneindigheid wordt gesymboliseerd door de cirkel. Cirkel en vierkant samen verbinden hemel en aarde. De achthoek, waarin vierkant en cirkel versmelten, is de verbinding van het goddelijke met het menselijke. Het is niet aannemelijk dat de nadrukkelijke aanwezigheid van het getal acht ‘toeval’ zou zijn. De getallenleer, getallensymboliek en kabbalistiek hadden geen geheimen voor een bekwaam wiskundige als Frederik, die gefascineerd was door getallen en contacten met de grootte wiskundigen van zijn tijd.
Men veronderstelt dat Frederik Castel del Monte bedoeld heeft als een bouwkundig volmaakt monument. Als afspiegeling van de volmaaktheid van zijn bestuur, en als symbool voor zijn koningschap van Jeruzalem.
Door de nadrukkelijke aanwezigheid van het getal acht blijft het gebruik van het getal zestien veelal onderbelicht. Toch speelt ook dit getal, dubbel acht, een opmerkelijke rol. Het kasteel telt zestien zalen, de muren zijn zestien pas hoog en het kasteel heeft een straal van zestien pas. Mogelijk speelt het getal zestien – dubbele volmaaktheid –ook nog op andere manieren mee.
We weten wanneer Frederik opdracht gaf tot de bouw van Castel del Monte. Maar het moment waarop de werkzaamheden werden aangevangen, is niet bekend. Het is goed denkbaar dat hiervoor een speciale dag werd gekozen – zoals gebruikelijk was bij belangrijke gebeurtenissen. Een moment dat zich daarvoor bij uitstek leende, is de dag van de zonnewende. Gelet op het belang van Castel del Monte als zonnekalender, zou dat een moment van grote symbolische waarde zijn geweest. Ging de bouw van Castel del Monte inderdaad van start op 21 juni 1240? Het zal Frederiks hofgeleerden niet ontgaan zijn dat die datum precies 16x16x16 = 4.096 dagen na Frederiks kroning in Jeruzalem was. We zagen al dat, om astronomische redenen, met grote zorg is gekozen voor de breedtegraad waarop Castel del Monte moest komen te liggen. Wellicht bleef het daar niet bij. Wat te denken van het feit dat Castel del Monte op precies 16-16-16 graden oosterlengte ligt? Als het meer is dan louter toeval, dan zou bij de bouw van een bouwwerk uit de 13e eeuw kennis zijn gebruikt waarover men pas eeuwen later ‘voor het eerst’ beschikte. Helemaal ondenkbaar is het niet. Het opstellen van complexe tijdsberekeningen, onderdeel van de studie astronomie, was een onderwerp waarop vooraanstaande astronomen zich destijds bekwaamden. De kennis over zonnetijd en sterrentijd waarover o.a. de oude Egyptenaren beschikten hoeft niet helemaal verloren te zijn gegaan. Aan Frederiks hof hielden zich de beste astronomen van die tijd op. Het is denkbaar dat hun kennis is gebruikt bij het bepalen van de plaats, het moment en de vorm die het best beantwoordden aan Frederiks doel om een volmaakt bouwwerk te scheppen.
Er is geen bewijs dat Frederik zelf heeft verbleven in Castel del Monte. Minstens één keer is het kasteel gebruikt voor een familiegebeurtenis: het huwelijk van Frederiks dochter Violante met Richard van Caserta in de zomer 1249. Ook over het gebruik van Castel del Monte na Frederiks dood is weinig bekend. Omdat het geen praktisch doel diende, werd het weinig gebruikt. Dat verklaart waarom Castel del Monte het best bewaard gebleven Stauferbouwwerk is: men kon er weinig mee, en het werd daarom nooit verbouwd. In tijden van pestepidemieën werd het soms gebruikt als vluchtplaats voor adellijke families uit Apulië. Het marmer en het meubilair werd er uit gesloopt. Verder heeft het eeuwen leeggestaan, of werd het gebruikt als roversnest, onderduikadres voor politieke vluchtelingen en als schaapskooi. Vanaf de 18e eeuw werd er nauwelijks meer naar omgekeken; in 1876 werd het voor een verwaarloosbare bedrag aangekocht door de Italiaanse Staat. Restauratiewerkzaamheden startten in 1928 en werden afgerond in 1985. Tegenwoordig geldt Castel del Monte als een van de mooiste kastelen van de Middeleeuwen. Het architectonische en kunsthistorisch pronkstuk, afgebeeld op de Italiaanse 1 eurocent, staat vanaf 1996 op de Unescolijst van Werelderfgoed, en is een van de toeristische toppers van de streek.
Het wrange toeval wil dat de enige langdurige bewoners van het kasteel drie kleinkinderen van Frederik waren. Van 1268 – 1299 werd Castel del Monte door Karel van Anjou gebruikt als gevangenis voor Federico, Enrico en Enzo van Hohenstaufen, de zoons van Manfred. Zij werden hier twaalfduizend dagen in gruwelijke omstandigheden gevangen gehouden: de ogen uitgebrand, gecastreerd, en als beesten met kettingen vastgeklonken aan de muren.